Het groene hart 9 - Montfoort, kerk, kasteel en commanderij

De naam Montfoort wordt op verschillende manieren uitgelegd. De ene lezing is dat het afgeleid is van 'Mons Fortis', sterke berg en dat zou slaan op de versterking die hier halverwege de 12^e eeuw gebouwd werd op last van bisschop Godfried van Rhenen. Op de website van de gemeente wordt als tweede verklaring de oude benaming Castrum Muntford gegeven, wat afgeleid zou zijn van Mundevoorde, een doorwaadbare plaats. Het 'foort' kan dus slaan op 'fort', maar ook op 'voorde' zoals bij Amersfoort.

De bisschop van Utrecht was in ieder geval voortdurend in conflict gewikkeld met de machthebbers van de hem omringende graafschappen, Holland en Gelre. 'Dit sterke kasteel moest een voormuur tegen Holland zijn.' Schrijft dominee Craandijk. 'De burggraven die er op gesteld werden, trachtten evenzeer zich onafhankelijk te maken als zoovele anderen, en hun titel in dien van Heeren van Montfoort te verwisselen…' Zo creëerde de bisschop dus een nieuw probleem. De slotvoogden die door hem werd aangesteld probeerden vlijtig om via Montfoort een onafhankelijke positie te verwerven.

In 1329 leek dat zo'n beetje gelukt te zijn. Montfoort kreeg stadsrechten en werd een vrijstad tussen Holland en het Utrechtse Sticht. Voordien en nadien leenden de Montfoorters hun diensten wisselend aan de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht. In 1301 hielpen ze, onder aanvoering van burggraaf Zweder, de Hollanders in een veldslag waarin de bisschop Willem van Mechelen sneuvelde. Wat later verzoende Jan van Montfoort zich weer met bisschop Filips van Bourgondië. Een andere Jan hielp bisschop David van Bourgondië in zijn gevecht tegen Maximiliaan van Oostenrijk.

Pas onder Karel V nam al dit gewoel een beetje af, of zoals Craandijk het zegt: '…de nieuwe tijd werd geboren en uit de menigte van min of meer onafhankelijke staatjes begon zich, door de ijzeren vuist en het koele hoofd van Karel V, een machtig rijk te vormen.'

Het werd daarmee nog niet direct pais en vree in Montfoort. 'De Spanjaarden hielden er in 1574 deerlijk huis, en de Franschen spaarden het in 1672 niet.' Toen werd dus onder meer het kasteel grotendeels verwoest. En in de 18^e eeuw nog '…legde een zware brand er de kerk en 70 huizen in de asch.' In de hervormde kerk, waar je als vanzelf naar toe wandelt als je onder de poort van het kasteel doorloopt, ligt volgens Craandijk '…een uitgesleten zerk. Daaronder is de kelder, waar de onrustige burggraven met de hunnen ter ruste werden gelegd.'

Volgens 'Monumenten in Nederland' is het de grafsteen van Charlotte van Brederode, vrouwe van Montfoort, overleden in 1529. De kerk zelf, die volgens de dominee '…niets bezienswaardigs heeft…', is een tamelijk grote, laatgotische, kruiskerk. Hij is uitgevoerd in rode baksteen, heeft een vijfzijdig koor en een halfingebouwde westtoren met een ranke spits. Hij staat er knus op een sfeervol pleintje met lage boompjes en bankjes.

Achter de kerk, op de hoek van een smal straatje, is een kapelletje met daaraan vast gebouwd een oud pand met een grote inrijpoort. In Craandijks dagen was er een grutterij in gevestigd (een 19^e eeuwse kruidenier), maar in zijn fantasie ziet de dominee geharnaste ridders te paard door de poort naar buiten draven: '…gelijk het edelen paste van hoogen naam en kloeken moed (…) de gebaarde lippen hadden op menig oorlogsveld den donderende wapenkreet laten weergalmen, die in de ooren der ongeloovigen zo'n vreeselijken klank had (…). De rooden kap, die het hoofd bedekt, verbergt de geschoren kruin, maar het witte kruis op den zwarten mantel toont het (…). Het zijn de geduchte ridders van st. Jan van Jeruzalem, de Malthezer ridders (…) gezegend door menigen kranken pelgrim, door menigen gewonden krijgsman, dien zij hadden verpleegd in hun hospitaal te Jeruzalem.'

De ridders van de Johannieter orde hadden in Montfoort hun commanderij gesticht onder aanvoering van de Utrechtse balijer Bernhard van Duven. De ridderorde werd rond 1050 in het beloofde land opgericht en het hoofdkwartier was lange tijd gevestigd op Malta. De hospitaalridders waren de inspiratie voor het rode kruis, maar volgens deskundigen zijn de kruisridders er ook de schuld van dat er nu nog steeds hevige spanningen zijn tussen Christendom en Islam. *) Op verschillende plaatsen in Nederland hadden zij hun commanderijen.

Een bijzonder mooi voorbeeld is de, overigens grotendeels gereconstrueerde, commanderij van st. Jan in Nijmegen. Van het oorspronkelijke complex in Montfoort resteren nu alleen nog een overdekte kloostergang, de inrijpoort en een kapel. Het geheel wordt beheerd door dezelfde organisatie die in het kasteel het restaurant exploiteert. De kapel is te huur voor recepties en trouwerijen.

*) Zie: In het spoor van de kruisridders - Terry Jones en Alan Ereira, Teleac 1996. 

De protestantse tak, de Johanniterorde, is nog steeds actief in het verzorgen van zieken. Alleen Protestante leden van de adel kunnen lid worden. ZKH Prins Berhard was lange tijd landscommandeur. Informatie is te vinden op: www.johanniter.nl In Duitsland bestiert de orde een groot aantal ziekenhuizen en kuuroorden, zie: www.johanniterorden.de , ook in Zweden zijn de Johanniters actief: www.johanniterorden.se.

NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van de vereniging Artishock in Soest en op het Volkskrantblog.

Tekening: Gerard Kuit

 

Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland - Utrecht, 1997

 

Links:

Website van de gemeente Monfoort: www.montfoort.nl

Website van kasteel Montfoort.

Monfoort op Wikipedia 

Lokatie Montfoort op Google Maps

Oude foto's en historische informatie is te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard