woensdag 28 oktober 2015

De Zuiderzee 14 – Eemnes, langs drie kerken en een klooster...

Kerk van Eemnes-Binnen
Op een grillige april-morgen rijden Gerard en ik de Wakkerendijk op. Nog geen 10 minuten van huis parkeren we de auto bij het kerkje van Eemnes–Binnen. Dat ligt heel schilderachtig op een terpje dat uitsteekt in de polder. Zo te zien wordt het niet meer gebruikt, behalve dan het grindveld er omheen, als hondenuitlaatplaats.

Officieel heet dit kerkje de Pieterskerk, maar in de volksmond staat het bekend als 'het dikke torentje'. Boven de deur, onderaan de toren, is een groot raam met bovenaan de spitsboog een sluitsteen met het gemeentewapen. Op het eerste gezicht lijken er drie ridders op te staan, maar het gaat om 3 bisschoppen. Dit om het verbond met de bisschop van Utrecht te eren.



Kerk van Eemnes-Buiten


Sluitsteen met gemeentewapen
De dijk, het oude kerkje, de monumentale boerderijen, het ziet er allemaal uit alsof het er al eeuwen, onveranderd ligt. Maar Thijsse en Craandijk, de wandelaars van honderd jaar geleden, zouden vreemd opkijken van de hudige aanblik. In hun tijd liep de weg niet over de dijk, maar er achter, dus links als je van Baarn komt.

Om het voor de boeren makkelijker te maken, om hun koeien naar de polder te brengen, waren er doorgangen in de dijk, de zogenaamde mennegaten. Craandijk omschrijft het zo: '...talrijk zijn de breede insnijdingen, in den dijk gemaakt, om toegang tot de weiden en akkers te geven. De zijden dier doorgangen zijn met hout beschoten, en als het water dreigt, worden zij met de vloedplank gesloten.' De huidige asfaltweg is pas in de 20ste eeuw aangelegd.



St Nicolaaskerk
Onze volgende stop is bij de st. Nicolaaskerk. Er is hier, tussen de twee hervormde kerken aan de Wakkerendijk, een cluster van Rooms-katholieke bouwwerken. Een pastorie, een klooster, een school en een kerk. Het dateert allemaal uit de 19e en begin 20ste eeuw, toen de katholieken het in ons land weer wat makkelijker kregen.

Een klein stukje verder ligt de kerk van Eemnes-Buiten, een eindje van de dijk af, aan het eind van een straatje met oude huisjes. We wandelen er even rond, om wat foto's te maken, maar haasten ons terug naar de auto als er een regenbui losbarst.

Dit is het oudste deel van het dorp, de kerk is in de 15e eeuw gebouwd, de toren aan het begin van de 16e eeuw. De boerderijen dateren van de 17e eeuw en later.



'In het midden der 14de eeuw ontving de plaats, van bisschop Jan van Arkel, stedelijke regten', schrijft Craandijk, 'maar muren en poorten heeft zij nooit bezeten. Haar groote lengte bij zeer geringe breedte maakte den aanleg van wallen nagenoeg ondoenlijk, en de lage, gebroken landen, waarvan zij omringd was, gaven haar een geduchte natuurlijke sterkte.'

We rijden verder de dijk af, langs het gemeentehuis. Dat is een aardig, maar niet echt indrukwekkend gebouw uit 1880. Er is momenteel een horecagelegenheid in gevestigd.



Eemnes heeft lange tijd een haventje gehad, aan de Wakkerendijk, tegenover het Gemeentehuis. Het is in de 16e eeuw aangelegd, nadat de Eemnesservaart gegraven was, die het dorp met de Eem verbindt. Het café tegenover het Gemeentehuis heet nog steeds 'Schippers welvaren'. Het haventje is, in de jaren '30 van de vorige eeuw, gedempt. Op de website van de Historische Kring Eemnes is een maquette te zien.

De doorgaande weg buigt hier naar links, van de dijk af, naar het moderne centrum van het dorp. Wij rijden rechtdoor. We willen de hele dijk afrijden en zo dicht mogelijk bij de Zuiderzee zien te komen.  



NB: Dit verhaal is geschreven in 2012, voor het verenigingsblad van de Artishock in Soest. De situatie ter plaatse kan inmiddels veranderd zijn.



Tekening: Gerard Kuit , foto's Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.





Mooi oude foto's en veel historische wetenswaardigheden op de website van de Historische Kring Eemnes 

Zoals de maquette van de haven

Zie op Wikipedia: Flevomeer  – Almere  – Zuiderzee  en Eemnes 



zaterdag 17 oktober 2015

De Zuiderzee - 13 - Eemnes, op de rand van droog en nat

Als je vanuit Soest komt is Eemnes het dorp waar je langs scheert op weg naar Amsterdam. Aan het begin van de Wakkerendijk is de afslag naar de A1. De nabijheid van die snelweg maakt dat het dorp, volgens de TV-serie Nederland van Boven, het meest centraal gelegen is van heel Nederland.

Vanuit Eemnes ben je binnen 78 minuten in elke andere plaats in ons land, lees ik in een artikel op Nu.nl. Toch nemen niet veel mensen de moeite om Eemnes te bezoeken. Zelfs iemand, die er zo dichtbij woont als ik, komt er maar zelden.


Op het eerste gezicht stelt het ook niet veel voor. Een lange weg met aan een kant uitzicht op de polder, aan de andere kant een rij aardige boerderijen. Verder twee kerktorens, een gemeentehuis uit de vorige eeuw, waar nu een restaurant in zit en wat nieuwbouwwijken.

Maar die polder is wel een van de belangrijkste weidevogelgebieden van ons land. En het dorp zelf heeft een interessantere geschiedenis dan je zo zou denken. Het ligt tussen de hoge zandgronden van het Gooi en de vallei van de Eem. Droog aan de ene kant, nat aan de andere.



Eempolder bij Eemnes
Muiderberg, Huizen, de plaatsen in het Gooi liggen allen op hoge zandgrond. Dat was land waar boeren zich graag vestigden. Baarn en Soest op de rand van het Eemdal, hebben ook hun brink op de hogere gronden.

Een plaatsnaam als 'Hoogland', een dorp vlak bij Amersfoort, zegt het nog eens ten overvloede, de hogere gebieden daar moest je zijn. Toch is er menig robbertje gevochten om Eemnes, een dorp dat zich met zijn Wakkerendijk tegen overstromingen van de Eem en de Zuiderzee moest beschermen.



Eemnes is ontstaan op de rand van hoog en laag, omdat daar veengebieden waren. In de middeleeuwen was hout de belangrijkste bouw- en brandstof. Maar naarmate de bevolking toenam werd het schaarser. Bij plaatsen als Eemnes kon turf gestoken worden. Het dorp werd dan ook al snel een twistpunt tussen Holland en Utrecht.

De dorpelingen zochten beurtelings bescherming bij de graven en de bisschoppen. Die beloonden dat door ze stadsrechten te geven. Het klinkt raar maar zowel Eemnes-Binnen, het eerste deel van het dorp, langs de Wakkerendijk, als Eemnes-Buiten, het deel rondom de tweede kerk wat verderop, zijn steden. Net als een gehucht als Eembrugge, waar we later nog langs zullen komen.



Wakkerendijk Eemnes
Je zou misschien aan de rand van een zee, met zout water, geen veen verwachten. Maar de Zuiderzee was aanvankelijk een zoet binnenmeer. Toen de Romeinen ons land probeerden te veroveren noemde men het Lacus Flevo, Flevomeer. In dat meer kwamen de Vecht, de Eem en de IJssel uit.

In de vroege middeleeuwen noemde men het binnenmeer Almere. Tussen de huidige waddeneilanden stroomde het zoete water de Noordzee in. Pas in de 12e en 13e eeuw werd, in een aantal stormvloeden, het moerasland tussen Noord-Holland en Friesland weggeslagen en ontstonden de Waddenzee en de Zuiderzee.

Eemnes wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1269. Volgens de website van de gemeente lag het aan de binnenkant van een bocht in de Eem en heet zo'n landtong in de binnenbocht, een 'Nes'. Bij Eembrugge was een eerdere nederzetting, later versterkt met het kasteel, 'Ter Eem'. Van daar uit werd het gebied ontgonnen en de Wakkerendijk – en haaks daarop de Meentdijk – aangelegd.



NB: Dit verhaal is geschreven in 2012, voor het verenigingsblad van de Artishock in Soest. De situatie ter plaatse kan inmiddels veranderd zijn.



Tekening: Gerard Kuit , foto's Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.




Mooi oude foto's en veel historische wetenswaardigheden op de website van de Historische Kring Eemnes 

Zie op Wikipedia: Flevomeer  – Almere  – Zuiderzee  en Eemnes 



zaterdag 10 oktober 2015

De Zuiderzee deel 12 – De Erfgooiers en de Gooise matras

Voor de kerk van Huizen staat een groot ANWB-bord waarop de geschiedenis van de Erfgooiers uitgelegd wordt. Vanaf hier zouden we de Erfgooiersroute kunnen volgen, langs de mooiste gedeelten van het Gooi. We doen het niet, maar kunnen wel even stilstaan bij de bijzondere geschiedenis van de Erfgooiers.

In de middeleeuwen waren vrije boeren vaak georganiseerd in zogenaamde Marken. Binnen de marke werd het gebruik van de ongecultiveerde grond gereguleerd en het gebruiksrecht op gemeenschappelijke akker- en weidegronden. Het ging dan bijvoorbeeld over het steken van turf, of het laten grazen van vee op de zogenaamde 'meenten'.







In het Gooi werden deze samenwerkende boeren de Erfgooiers genoemd, omdat ze in de 13 eeuw, van Floris V, het overerfbare recht gekregen hadden zich op de bebouwbare gronden te vestigen. Tot in de 20ste eeuw maakten hun erfgenamen aanspraak op deze erfenis.

In de tussenliggende eeuwen werd er nogal aan de rechten van de Erfgooiers geknabbeld. Door rijke kooplieden, die in het Gooi hun landhuizen wilden bouwen en door gemeentebesturen, die hun dorp graag wilden uitbreiden.

De Erfgooiers trokken bij deze geschillen vaak aan het kortste eind. Wat niet hielp was dat de boeren, vaak ongeletterd en niet al te rijk, in conflict kwamen met erfgenamen, die geen agrarisch bedrijf meer voerden en die graag hun rechten wilden verkopen. Die erfgenamen sloten een pact met de overheid en de opkomende natuurbeschermingsorganisaties en verkochten hun rechten.




De laatste grote uitkoop-actie was in 1933, toen onder meer het Goois Natuurreservaat tot stand kwam. Op dat moment kwamen ook gebieden als de Hilversumse Meent en de Oostermeent, bij Huizen, vrij voor woningbouw.

De arme Erfgooiers zagen hun vergoeding verdampen in de toenmalige crisistijd. De oorspronkelijke Gooise boeren raakten zo niet alleen hun land kwijt, maar ook hun kapitaal. Achter dit fraaie gebied gaat dus een roerig verleden schuil.





Gerard en ik rijden terug naar huis langs Blaricum en Laren, vroeger arme boerendorpen, nu beter bekend als de Gooise Matras. Een aaneenschakeling van villawijken lijkt het, hier en daar een oudere boerderij, of een herstellingsoord. Het landschap is bosrijk, afgewisseld met heidevelden. Ja, hier is het comfortabel rusten.



NB: Dit verhaal is geschreven in 2012, voor het verenigingsblad van de Artishock in Soest. De situatie ter plaatse kan inmiddels veranderd zijn.



Tekening: Gerard Kuit

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.

Zie ook: www.tgooi.info


Wikipedia: Erfgooiers  en Marke 

Op Google Maps: Huizen