Het groene hart 7 - Oudewaters woelige verleden

In welk jaar Oudewater precies ontstaan is weten we niet. Omstreeks 1100 werd er vermoedelijk een eerste kerk gebouwd. In 1239 wordt er voor het eerst melding gemaakt van een nederzetting en in 1265 krijgt Oudewater van de Utrechtse bisschop stadsrechten. Daarmee hoopt de bisschop een sterke grensvesting tegen de Hollanders te creëren, maar al in 1280 moet hij de stad in onderpand aan de graaf van Holland afstaan. Pas na de provinciale herindeling van 1970 zal Oudewater weer binnen de grenzen van Utrecht terugkeren.

Maar in de tussentijd is er wel het een en ander gebeurd. In 1321 werden de eerste stadsmuren gebouwd, om een vrijwel rechthoekig terrein ten oosten van de kerk. De verdedigingswerken werden verbeterd en uitgebreid na 1572, toen de stad de zijde van de prins van Oranje koos. Desondanks namen de Spanjaarden de stad in 1575 in en moordden ze vrijwel de gehele bevolking uit. Volgens de overlevering wisten slechts drie personen zich te verstoppen terwijl rondom hen Oudewater platgebrand werd.

De periode na de ramp, die bekend staat als 'de Oudewaterse moord', geldt als een bloeitijd waarin vooral de touwfabricage sterk opkwam. Aan die tijd herinneren nog verschillende bedrijfsgebouwen, waaronder een zogenaamde touwbaan, een enorm lange schuur, van 350 meter lengte. En de vele prachtige woonhuizen in het centrum. Voor wie zich in de touwmakerij wil verdiepen is er het touwmuseum aan de Reijersteeg, dat overigens, net als de heksenwaag, in de wintermaanden gesloten is.

In de 19^e eeuw worden de stadsmuren afgebroken en halverwege de 20^e eeuw komen er vooral ten noorden van de binnenstad wat nieuwbouwwijken. De oude stad is nu een beschermd stadsgezicht. Je wandelt er door straten vol monumentale panden, genietend van al die mooie trapgevels met siermetselwerk, natuurstenen ontlastingsbogen boven stijlvolle vensters, gevelstenen en zuiltjes met beeldhouwwerk. Om beurten wijzen we elkaar op het volgende leuke pandje, maar na een tijdje houden we op met het lezen van alle informatiebordjes. In Oudewater is gewoon teveel te zien voor één koude zondagochtend.

Wel bewonderen we de forse hervormde kerk, die een karakteristieke torenspits heeft met een zadeldak en een uitwendige klokkenstoel. Daarin hangt nu een kopie van het oorspronkelijke klokkenspel, dat door Gerrit Both in 1600 gegoten werd. Het origineel staat binnenin de kerk. De eerste aanzet voor het gebouw werd in de 13^e eeuw gegeven, maar het grootste deel van de huidige kerk is in de 14^e en 15^e eeuw gebouwd. Volgens een plaquette is het onderstuk van de toren extra robuust uitgevoerd omdat de kerk ooit vlakbij de stadsmuur stond. In de kerkstraat was vroeger, in een opvallend dwars op de straat gebouwd huis, de pastorie gevestigd. Het huis wordt heel toepasselijk 'het dwarshuis' genoemd.

Achter de kerk, aan de overkant van de IJssel, zien we de vervallen fabrieksgebouwen van Six mengvoeders. In 1913 werd de fabriek hier gevestigd in oude soldatenbarakken uit 1798. Nu staat de boel heel schilderachtig en treurig te vervallen. *)

We wandelen langs het aardige stadhuis, dat na de brand van 1575 opnieuw opgebouwd werd. In de 17^e en 19^e eeuw is het verbouwd en in 1968 nog eens door brand verwoest. Alles is nadien weer keurig hersteld en de rijk versierde trapgevel, met beeld van vrouwe Justitia, het bordes en het klokkentorentje staan er nu weer netjes bij.

We staan nog even stil bij een 17^e eeuws winkelpandje dat te koop staat. Prachtig uitzicht aan de achterzijde, parketvloer en moderne keuken. Tussen de affiche en het raam plakt een dode vlieg, boven het raam een mooie gevelsteen. Verderop hangt een heks van draadijzer aan een ander leuk geveltje.

Door de nog altijd gure wind weer behoorlijk afgekoeld keren we terug bij de Waag. Gerard maakt een paar foto's en alsof een hogere macht ons een schouderklopje wil geven, schijnt de laagstaande zon net op dat moment even door het wolkendek.

Na dit bijzondere moment laten we ons nu wel verleiden door de erwtensoep van het aan de markt gelegen restaurantje. Dat is natuurlijk ook in een historisch pand gevestigd: het Arminiushuis uit 1601. Het ontwerp van de gevel wordt toegeschreven aan Hendrik de Keyzer. Op deze plaats stond het geboortehuis van Jacob Hermanszoon Arminius (1560 - 1609), theologisch hoogleraar in Leiden, die de grondlegger was van wat later de Remonstrantse Broederschap zou worden. Nu serveert men er een goede, stevige snert met een roggebroodje met spek.

NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van de vereniging Artishock in Soest en op het Volkskrantblog.

*) De kazerne waarin de fabriek van Six gevestigd was is in 2005 afgebroken. Er zijn inmiddels op dezelfde plaats woningen gebouwd, ongeveer in de vorm van het oude complex, de zogenaamde garnizoenswoningen. Zie deze website 

Tekening: Gerard Kuit

Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland, Utrecht - Zwolle, 1997

 

Links:

Website van de gemeente Oudewater: www.oudewater.nl

Oudewater op Wikipedia 

Jacobus Arminius op Wikipedia 

Oudewater op Google maps 

Oude foto's en historische informatie zijn te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard