Het groene hart 8 - Langs de Hollandse IJssel naar het kasteel van Montfoort

We rijden van Oudewater naar Montfoort langs de Hollandse IJssel, een rivier die zich in de buurt van IJsselstein afsplitst van de Lek en zich bij Krimpen aan de IJssel net zo vrolijk weer bij diezelfde grote rivier aansluit. Samen omsluiten de beide waterlopen de Krimpenerwaard en de Lopikerwaard.

Tot in de middeleeuwen waren hier uitgestrekte moerassen die vanaf de 11^e eeuw ontgonnen werden door middel van het 'cope-systeem'. De landsheer, hier de bisschop van Utrecht, verpachtte het recht op ontginning tegen een vastgestelde koopsom, een 'cope', of een periodieke betaling. Plaatsnamen als Willeskop en Benschop, beide gelegen in de Lopikerwaard herinneren hier aan.

De ontginners groeven evenwijdige sloten in het drassige veengebied om het overtollige water af te voeren. Die sloten stonden haaks op natuurlijke waterlopen, in ons geval de IJssel, of gegraven kanalen of weteringen. Zo ontstonden kavelstroken van 30 roeden breed en zes voorling diep, ongeveer 115 bij 1250 meter. De boerderijen werden doorgaans op de kop van de kavel langs de hoofdwetering of rivier gebouwd. Vandaar dat je hier veel boerderijenlinten tegenkomt. Afgezien van lege weilanden en boerderijen is er, tussen Oudewater en Montfoort, niet veel te zien, zeker niet in de winter.

Montfoort is een stad die zijn ontstaan dankt aan de rivaliteit tussen Utrecht en Holland. Omstreeks 1170 liet de Utrechtse bisschop Godfried van Rhenen hier, ten zuiden van de IJssel, een kasteel bouwen. Tussen de burcht en de rivier ontwikkelde zich in de daarop volgende eeuwen een nederzetting, die in 1329 stadsrechten kreeg.

Gerard en ik rijden de stad binnen over de provinciale weg die, rond 1930, met weinig gevoel voor historie, dwars over het voormalige kasteelterrein is aangelegd. In 1991 heeft men, wellicht berouwvol, een poging gedaan deze harteloze daad een beetje goed te maken en een deel van de funderingen van het slot weer zichtbaar gemaakt. Achter een bushalte zien we inderdaad wat oude muurresten.

Maar niet alles is verloren gegaan. We zetten de auto neer naast het moderne stadskantoor, gebouwd in 1990 en constateren, als we daar omheen wandelen, dat er nog een belangrijk deel van de oude gebouwen gespaard is gebleven. Ze behoren niet tot het hoofdgebouw want, zoals dominee Craandijk ons meldt: 'Het oude slot van Montfoort is gesloopt; de Franschen, die in deze streken zooveel onaangename herinneringen achterlieten, hebben 't in 1672 in de lucht laten springen. Wat er van over is, is een deel van de sterke voorpoort, die eens naar de opperhof leidde.'

Het kasteel van Montfoort was lange tijd in gebruik als gevangenis. 'Gij zoudt zoo niet zeggen.' Schrijft Craandijk. 'Het witte gebouw met zijn groote ramen rijst vriendelijk tusschen bloemen en heesters uit de gracht. (…) Trouwens, het is hier ook eigenlijk een opvoedingsgesticht, want het is de gevangenis voor jeugdige vrouwelijke veroordeelden. Hier wordt de straftijd doorgebragt der minderjarige meisjes, die om misdrijf zijn gevonnisd, maar hier worden ook de verwaarloosde kinderen opgevoed, die als bedelaressen of landloopsters opgroeiden, of misdrijven pleegden, zonder geacht te kunnen worden met oordeel des onderscheids gehandeld te hebben.'

De dominee roemt het vooruitstrevende en, voor die tijd zeker, milde regime: 'Het inwendige van het gebouw herinnert aan een kostschool (…) nergens tralies, of grendels, of zware knarsende sleutels. (…) De meisjes, op 't oogenblik 67 in getal, zien er frisch en gezond uit. (…) Het moet voor menigeen een zegen zijn geweest, onttrokken te worden aan de omgeving van zonde en ellende, waarin zij opgroeiden.'

Wel maakt hij zich zorgen over wat er met de meisjes gebeuren zal als ze eenmaal weer in vrijheid worden gesteld. 'Een gevaarlijke tijd is 't voor haar, als de deuren der gevangenis opengaan en zij op eens weer, in volle vrijheid, in 't midden der de maatschappij staan. Vrij maar met de onuitwisbare vlek van een vonnis. Mocht onze Tweede Kamer eens tijd vinden tot het bewerken van een goede wet, die den overgang tusschen gevangenis en vrijheid regelt.'

Inmiddels kennen we proefverloven en half open inrichtingen en zijn we daar, volgens sommigen, zover in doorgeschoten dat het wel weer wat strenger mag. In 1968 werd het Rijksopvoedingsgesticht in Montfoort gesloten. Op het terrein staat nu het nieuwe gemeentehuis en een complex seniorenwoningen. In het oude gedeelte is een restaurant gevestigd.

---

NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van Vereniging Artishock in Soest  en op het Volkskrantblog

Tekening: Gerard Kuit

 

Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland, Utrecht - Zwolle, 1997

 

Links:

Website van de gemeente Monfoort

Website van kasteel Montfoort

Monfoort op Wikipedia 

Lokatie Montfoort op Google Maps 

Oude foto's en historische informatie is te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard