Het groene hart - 2 - Woerden, kasteel, kerk en stadhuis

Hoewel het echte winterweer nog moet komen is het op de eerste zondag van december al behoorlijk koud. Een gure wind blaast ons om de oren als we de stille straat oversteken naar het kasteel van Woerden. Gerard draagt zijn fototas en beklaagt zich dat hij geen dikkere jas heeft aangedaan. Ik draag een lekker windjack maar bedenk me dat ik het plattegrondje van de stad, dat ik thuis gekopieerd heb, in de auto heb laten liggen.

Ik keer terug om het op te halen en als ik weer tegenover het kasteel sta kan ik Gerard niet meer vinden. Er van uitgaande dat hij wel weer op zal duiken neem ik de omgeving eens rustig in me op. Links van me is een brug over de stadsgracht. Als we die over zouden steken komen we bij het station. Dat is overigens niet meer het station waar dominee Craandijk in 1874 uit stapte. Hij vermeldt:'…een houten station…' en '…een dito stationskoffijhuis…'. In 1913 kwam een nieuw stationsgebouw gereed, van rode baksteen, versierd met witte en gele, geglazuurde stenen in Jugendstil-motieven.

Voor me ligt het kasteel. Het heeft een vierkante plattegrond, met op elke hoek een lage toren en midden in de brede voorgevel, een hoog poortgebouw dat een klein stukje uitspringt. Drie van de hoektorens zijn rond, twee zijn weinig meer dan een onderbouw, een is iets hoger en heeft een achtkantig dak. De vierde toren is rechthoekig en voorzien van gevangeniscellen.

Het gebouw deed lang dienst als gevangenis, maar was ook artillerie-opslagplaats en tot 1986 militair kledingmagazijn. Het is door hertog Jan van Beieren gesticht, aan het begin van de 15^e eeuw. Maar het is niet het eerste kasteel van Woerden, dat stond vermoedelijk midden in de binnenstad en kwam voort uit een door Floris V gebouwd steenhuis.

Het was Floris' bedoeling om het zo de bisschop van Utrecht lastig te maken, maar de heren van Woerden keerden zich tegen hem. Herman van Woerden was een van de edelen die betrokken waren bij de moord op de Hollandse graaf in 1296.

De geschiedenis van Woerden gaat nog veel verder terug. De Romeinen hadden hier, aan de noordgrens van hun rijk, een fort, het castellum Laurum. Men heeft bij opgravingen resten van houten kaden en schepen gevonden, maar hoe het fort er precies uitzag is nog onbekend.

Inmiddels is Gerard weer terug, hij was een stukje richting station gewandeld, om een beter uitzicht op het kasteel te krijgen. Samen lopen we de Rijnstraat in die met een ruime bocht, de oude loop van de rivier volgend, het stadje doorsnijdt.

Eerst komen we langs de Rooms-katholieke st. Bonaventurakerk, een groot neogotisch bouwwerk waar de gelovigen net de mis beëindigd hebben. Niet ver daar vandaan springt een ander gebouw in het oog, een rijk gedecoreerd pakhuis met grote deuren in de gevel. Er is een Chinees restaurant in gevestigd en volgens de gevelsteen zou het uit 1845 stammen.

Als ik het thuis nazoek blijkt het een voormalig kaaspakhuis te zijn dat in werkelijkheid in 1890 gebouwd is. Dat is ook geloofwaardiger omdat er pas in 1885 een kaasmarkt in Woerden werd opgericht. Een paar huizen verder staat een soortgelijk pakhuis, alleen wat eenvoudiger uitgevoerd. De kaasindustrie was lange tijd belangrijk voor Woerden, we zullen daar later nog meer van merken.

De weg klimt een beetje en na een honderdtal meters slaan we linksaf de Kerkstraat in. Zo komen we bij de oude hervormde kerk, een laat-gotisch godshuis waarvan de toren omstreeks 1375 is gebouwd. De rest dateert uit de 15^e eeuw en vervangt een oudere, vermoedelijk tufstenen kerk.

De show wordt hier echter gestolen door het, ernaast gelegen, voormalige stadhuis. Craandijk was er ook van onder de indruk: 'De voorgevel van het stadhuis vormt een schilderachtig tafereeltje (…). Het bovendeel van den gevel is van het jaar 1617, het benedenstuk dagteekent van 1555. De top, waar het beeld der gerechtigheid prijkte in een nis tusschen twee platte pilasters onder een frontespies, is verdwenen, evenals de stoep (…). Maar de "kaak" bestaat nog, de korte, tamelijk dikke zuil, waarop de boeteling stond als op een piedestal, om hals en armen vastgehouden door de ijzers, die nog in den muur zijn bevestigd.'

Inmiddels is de gevel gereconstrueerd en prijkt Justitia weer in de top. De meeste indruk wekt echter de raampartij op de eerste verdieping, die uit zes aan elkaar gekoppelde kruisvensters bestaat en daarmee de hele breedte van het pand beslaat. Aan de zijkant staat nog een aardige zeskantige traptoren met in de spits een luiklokje.

Het pand was in gebruik als stadhuis tot 1890, daarna als kantongerecht en sinds 1933 is het stadsmuseum er gevestigd. Binnen zijn onder andere Romeinse vondsten te zien. Maar op deze koude zondag is het gesloten. Het kasteel dat gevangenis was, het stadhuis annex gerechtsgebouw met de schandpaal, we zullen nog meer voorbeelden van historische rechtspleging tegen komen op onze tocht.

NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van de vereniging Artishock in Soest en op het Volkskrantblog.

Tekening: Gerard Kuit

Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Kastelengids van Nederland - Doriann Kransberg en Hans Mils - 1979; Monumenten in Nederland, Utrecht - Zwolle, 1997.

Links:

 Website van de gemeente Woerden

Woerden op Wikipedia

Het kasteel op Wikipedia 

Locatie Woerden op Google-maps 

Zie ook Beleef Woerden