Op een vrije door-de-weekse-dag in juli stappen Elly en ik in de auto en rijden een rondje Veluwe. Achter Amersfoort nemen we een rustige weg, langs Stoutenburg en Achterveld, naar Barneveld. Het dorpje Stoutenburg is genoemd naar een kasteel dat hier vroeger gestaan moet hebben. Op de kaart staat aangegeven dat er nog steeds een kasteel is, aan een zijweggetje verstopt tussen de bomen. Maar de originele middeleeuwse ridderhofstad waar het dorp naar genoemd is in 1874 afgebroken. Het huidige herenhuis in neorenaissance-stijl dateert uit 1888 en ligt zo goed verscholen dat we het ongezien passeren.
Nauwelijks twintig minuten van huis rijden we al door een heerlijk, kleinschalig, rustig en gemoedelijk, mooi en knus landschap. Er zijn houtwallen en kleine bosjes, weilanden met koeien en mooie boerderijen met ook weer bomen eromheen. De weg voert hier tussen de Barneveldsebeek en de Modderbeek door, twee van de beken die in Amersfoort samenkomen. Met de Moorsterbeek, de Heiligenbergerbeek en het Valleikanaal gaan ze dan verder als de Eem, de langste in ons land ontspringende rivier. Deze twee beken voeren water af van de hoger gelegen Veluwe.
Het volgende gehucht heet Musschendorp en daarna komt Achterveld. Van de beide beekjes zien we niets, die kabbelen onzichtbaar achter de weilanden. Het maakt het er niet minder aangenaam op. De weg heet hier de Hessenweg, genoemd naar de oude hessenkarren, de vrachtwagens van vroeger die, getrokken door paarden, over de heide reden. Zij vervoerden handelswaar van Duitsland naar Holland. In de vorige eeuw werd hier tol geheven, getuige de twee tolhuizen die Achterveld nog rijk is. (Op de kaart ontdekte ik later, wat meer naar het noorden, het gehucht Jannendorp, daar moet ik ook nog eens heen !)
We gaan onder de A 30 door en rijden per ongeluk het parkeerterrein van tenniscomplex De Watermolen op. In vroeger eeuwen wemelde het op de Veluwe van de watermolens. Door dit landschap dat door de gletsjers in de ijstijd tot zijn huidige vorm gekneed is, stroomt een menigte beekjes naar de IJssel, de Rijn en de Eem. Waar in het westen vroeger de wind de belangrijkste energiebron vormde was dat hier het water.
De molens maalden graan, zaagden hout en werden ingezet bij het bewerken van wol en het maken van papier. Die naam, De Watermolen, is dus niet zo vreemd, er kan er hier best een gestaan hebben, vlak bij het punt waar de twee beekjes vroeger samenvloeiden. Rond Apeldoorn stonden in de 17e eeuw niet minder dan 96 watermolens, dus waarom ook niet eentje bij Barneveld ? *)
Barneveld is een aardig dorp met een bezienswaardige kerk **) waar Jan van Schaffelaar, op 16 juli 1482, van de toren sprong. Hij deed dat dus niet van de toren van het aardige landhuis ***), dat naar hem genoemd is en vlak buiten het dorp staat. Dat is veel later gebouwd en naar de middeleeuwse held genoemd.
Jan was een ruiterhoofdman die, in dienst van David van Bourgondië, tijdens de hoekse en kabeljauwse twisten Barneveld veroverde. Jan moet een kabeljauw geweest zijn want hij en zijn mannen werden aangevallen door de hoeksen uit Amersfoort en Nijkerk. In het nauw gebracht vluchtten ze de kerktoren op. In ruil voor een vrije aftocht voor zijn krijgsmakkers sprong Jan uiteindelijk van de toren. Heel dapper en onzelfzuchtig.
Barneveld staat verder bekend om zijn kippen, het had jarenlang de grootste pluimvee- en eiermarkt van Nederland. Een zorgvuldig fokprogramma, waar onder anderen boerenkippen, maar ook exotische rassen als Brahma’s, Langshangs en Buff Orpingtons aan meewerkten, resulteerde uiteindelijk in het vermaarde Barnevelder hoen, dat geliefd is vanwege de mooie grote eieren die het legt. In het dorp kom je overigens geen kip tegen. Wel staan er een paar grote graansilo’s, misschien voor het kippenvoer ?
We zoeken de weg naar Wekerom en Otterlo, een rustige weg door de Gelderse Vallei. Het patat-ei staat langs de N344, de provinciale weg naar Apeldoorn, dus dat zien we niet. De Gelderse Vallei is ook gevormd in de ijstijd en er schijnt heel vroeger een zijarm van de Rijn doorheen gestroomd te hebben. Nu is het een agrarisch gebied waar veel koeien grazen en beetje aan landbouw wordt gedaan.
Als we de oude kaarten van rond 1850 erbij pakken blijkt dat er hier flinke veengebieden waren, namen als Kootwijkerbroek, Callenbroeck, Essenerbroek en Puurveenseveld duiden daar ook op. Ten zuiden van het dorpje de Valk lag de Valksche heide, nu bijna helemaal bebost. En Wekerom lag te midden van het Wekeromse zand, dat nu ook voor het grootste deel dichtgegroeid is. Nog zuidelijker lagen de Doesburger- en Edesche heide. Die nu voor een deel zijn omgezet in akkerland en bos. Alleen het zuidoostelijke deel is nog open heidelandschap en is nu in gebruik als militair oefenterrein.
Bijschrift: *) Op de topografische kaart van 1850 staat op deze plaats inderdaad een watermolen aangegeven. Een stukje terug langs de beek was er nog een en die staat ook nog op de kaart van 1985 als Pelmolen. Of er hier vroeger iets gepeld werd, of dat het pellen te maken heeft met een linnen stof, die gebruikt werd om handdoeken en servetten van te maken, weet ik niet. Mijn naslagwerken geven geen uitsluitsel.
**) De kerk is gewijd aan st Odulphus, de onderste torengeledingen dateren uit de 14e eeuw, het bovenstuk uit de 15e. De rest van de kerk kwam in de 15e eeuw tot stand op de plaats van een 14e eeuwse voorganger. Binnen staat 17e eeuws kerkmeubilair en een orgel uit 1765, gebouwd door A. Paradijs. Buiten staat een standbeeld voor Jan van Schaffelaar,naar ontwerp van B. van Hove,uit 1902
***) Het landhuis werd in 1852 - '53 gebouwd in opdracht van J.H. van Zuylen van Nievelt en is ontworpen door A. van Veggel. Het paleisachtige huis heeft een H-vormige plattegrond en is opgetrokken in een neostijl die Willem II-gotiek genoemd wordt. De gevels wemelen van de kantelen, arkeltorens, balustraden en versierde vensteromlijstingen. Het interieur is niet minder weelderig en bevat druipsteen-stucplafonds en neogotische schoorsteenmantels met de wapens van de bouwheer en zijn echtgenote. Naast het huis ligt een geometrisch, 18e eeuws parkbos en er tegenover een landschapspark ontworpen door J.D. en L.P. Zocher. Het kasteel is inmiddels eigendom van de gemeente Barneveld, het park wordt beheerd door het Gelders Landschap. 8 januari 2012 is er open huis.
Sinds 2009 staat er in Barneveld ook een splinternieuw Schaffelaartheater. Een modern gebouw waarin een grote zaal met 550 zitplaatsen en een kleinere met 198 plaatsen. Meer info op de website www.schaffelaartheater.nl
Op de tekening van Gerard staat 'Den Olden Floris' afgebeeld. Deze standerdmolen staat in het buurtschap Callenbroeck bij Terschuur. Zie voor meer info de website www.denoldenflorus.nl
Deze verhalenreeks is, in 1998, geschreven voor de Artishockberichten, het maandblad van culturele vereniging Artishock in Soest. Omstandigheden ter plaatse kunnen inmiddels veranderd zijn.
Bronnen: Grote historische atlas van Nederland - Wolters-Noordhof 1990; Grote topografische atlas van Nederland - Wolters-Noordhof 1987; Ontdek de Veluwe - IVN in samenwerking met de VARA 1981; Handboek Natuurmonumenten 1996; Wandelingen door Nederland, Gelderland I, door J. Craandijk - Tjeenk Willink 1894; Eerste Nederlandse Systematisch Ingerichte Encyclopedie, deel IX en X - 1950; Lexicon dorpen en steden benelux - Prisma 1984; Kramers woordenboek -1956; Monumenten in Nederland, de delen Utrecht en Gelderland - Rijksdienst voor de monumentenzorg 1997.
Zie ook op Wikipedia: Barneveld – Barnevelder (kip) - Jan van Schaffelaar en Kasteel de Schaffelaar
Website Gemeente Barneveld www.barneveld.nl
Website kasteel de Schaffelaar www.kasteeldeschaffelaar.com
Landgoed Schaffelaar op de site van het Gelders Landschap
10 opmerkingen:
Nog steeds rijd ik in dit gebied andere routes. Soms door oude zandpaden, die vroeger betekenis moeten hebben gehad, gezien de lengte ervan en de boeerderijen die er aan grenzen. Er zijn dan ook mooie plekken langs die beken waar smalle fietspaden langs gaan..
En wat te denken van de mooie gecertificeerde Barnevelder krielen die weliswaar geen knoeperds maar wel heel lekkere eitjes leggen?
@martin - Nu ik het allemaal weer terug lees krijg ik toch weer veel zin om er weer eens rond te rijden...;o)
@glaswerk - Wat ik allemaal overhoop haal in dit verhaal... Genoeg om hele websites over op te zetten...;o)
"Door' oude zandpaden is een vreemde foirmulering. Maar zo voelt het inderdaad alsof ik er niet over rijd, maar als een soort Livingstone er dwars doorheen en op goed geluk naar een andere plek ga.
@martin - Er zijn daar nog veel onverharde wegen. Tegenwoordig hou ik me bij de gebaande paden...;o)
Je zult wel snappen dat ik veel van die wegen en weggetjes wel bereden heb, maar inmiddels is zo hier en daar de wereld wel veranderd of op z'n kop gezet en dat houdt in dat je opeens niet kan rijden als vroeger
@cor - Dat zul je altijd zien. Zou Jannendorp er nog zijn, vraag ik me af...;o)
Grappig om te lezen Jan! Ik heb er jaren gewoond. Eerst in Barneveld zelf, op loopafstand van de Barneveldse beek,
en ook jaren in Lunteren, aan de Ruitenbeekweg. Ik had mijn eigen paard dus en heb dat gebied bij de Valk, Lunteren en Wekerom eindeloos door gereden en ook gefietst.
Niet IN Lunteren, maar het buitengebied tussen Lunteren, Barneveld en Wekerom
@catharina - Dan hadden we je daar tegen kunnen komen, misschien, in 1998...;o)
Een reactie posten