De Lazarusberg

25 jaar Mejanderverhalen en tekeningen

Gerard Kuit en ik zijn al 25 jaar samen verhalen aan het maken. Om dat jubileum te vieren zijn we van plan een aantal afleveringen te bundelen in een boek. Dat zou hopelijk eind van dit jaar klaar moeten zijn. Op dit blog plaatsen we de komende maanden vast wat oude verhalen. 

Dit verscheen voor het eerst in de Artishockberichten in 1996. 

De Lazarusberg

Voor de historisch geïnteresseerden is dominee Jacobus Craandijk (1834- 1912) een belangrijk man. Samen met zijn vriend P.A. Schipperus, die aardig tekenen kon, wandelde hij vanaf de jaren '70 van de vorige eeuw door ons land. Van wat hij zag maakte hij uitgebreide beschrijvingen die, voorzien van de tekeningen van Schipperus, door uitgeverij Tjeenk Willink in Haarlem, in 8 delen tussen 1882 en 1888 uitgegeven werden.

Afgezien van bloemrijke omschrijvingen van het landschap en de dorpen, steden en merkwaardige gebouwen, die hij tegenkwam, gaf hij geschiedkundige wetenswaardigheden en beschreef hij wat er aan het eind van de vorige eeuw, met de opkomst van de industrie, aan veranderingen plaats had.

Een paar jaar eerder waren de eerste spoorlijnen in gebruik genomen. Voor het eerst was het de gewone man mogelijk om een dagje uit te gaan. Voor die tijd kostte het dagen om van de ene naar de andere grote plaats te reizen. Zelfs het net van trekvaarten, waarlangs de schuiten voeren, maakte het reizen niet veel sneller.

Een tocht van Amsterdam naar Den Helder duurde met de trekschuit 14 uur. Later kwam de stoomboot en duurde het toch nog 6 uur. In de jaren 1860 en '70 kwam het spoor en dat bekortte de reistijd zoveel dat je op één dag heen en weer kon en ook in de tussentijd nog iets leuks of nuttigs kon doen. Het werd dan ook snel populair om vanuit de stad op het platteland de spaarzame vrije dagen door te brengen.

In Craandijks tijd was dat nog alleen weggelegd voor de welgestelden en de middenstand. Bij zijn beschrijving van Hilversum vermeldt hij dat het met de gewone arbeider in die dagen nog niet zo goed gesteld was:

'De ten deele ongezonde arbeid (..) in slechte of gebrekkige fabrieken; de geestdoodende invloed van een aantal eentoonige bezigheden; het veel te vroeg gebruik van de kinderen en de mogelijkheid voor meisjes en vrouwen, om den ganschen dag bezig te zijn, tot schade van huisgezin en huiselijkheid (..) dit alles plaatste den Hilversumschen arbeider in een hoogst ongunstigen toestand, nog verergerd door den dwang, om zich in de winkels der patroons van hun benoodigheden te voorzien tegen bons, waarmede een deel van het loon werd betaald.'

En:

'...een donkeren vlek (..) die Hilversum ontsiert (..) het afstroomende regenwater, bij hevige stortbuien door de goten en riolen onmogelijk te verzwelgen, stort zich over de laagst gelegen gedeelten van het dorp en maakt daar vooral de woningen vochtig en ongezond, terwijl bovendien de met verwstoffen en onreinheid gemengde water uit de fabrieken slechts een gebrekkigen afvoer vindt en, nevens den inhoud der mestvaalten en privaten, den grond aanhoudend bederft. (..) de bezoeker (..) als hij de tijd en moed had, de treurige verblijven binnen te treden, waar honderden van fabrieksarbeiders hun droevig bestaan voortslepen, dan zou hij een lichamelijke en zedelijke ellende zien, dubbel stuitend bij de weelde en den vrolijken levenslust om hem heen...'

Kinder- en vrouwenarbeid, gedwongen winkelnering en milieuvervuiling, gelukkig zijn de tijden wel wat veranderd, hoewel sommige problemen gebleven zijn. De omgeving veranderde ook, dat zal geen verrassing zijn. Tegenwoordig heeft zelfs de meest eenvoudige fabrieksarbeider een eigen auto voor de deur en gaan zijn uitstapjes en vakanties heel wat verder dan in Craandijks dagen. Maar toch is het interessant om diens gangen na te gaan en te zien hoe Nederland er nu bij ligt. Al was het maar omdat je je eigen dorp met andere ogen gaat bezien.

In zijn wandelingen rondom Baarn, doet de dominee ook Soest aan:

'Soestdijk is spoedig gezien, al telt het ook meer dan negen huizen, zoals in de vorige eeuw.'

Daarmee is de kous gelukkig niet af, er is nog wel wat dat het waard is om bekeken te worden, zozeer zelfs dat hij het een '...klein, maar kostbaar edelgesteente, als een smaakvolle bloemruiker...' noemt. De geboren Soester in mij haalt opgelucht adem.

Er waren toen, behalve het '...voortreffelijke hotel Ubbink..', waarvan ik niet zou weten waar ik het zoeken moest, '..een aantal buitenverblijven (...) met prachtig hout, rijke bloemperken en schitterende waterpartijen...'.

Tsja, waar vinden we die heden ten dage ?

Volgens Craandijk zijn er een paar langs '...den Soesterweg...'.

Bedoelt hij daar de hoofdweg mee ? Welke huizen zijn daar meer dan 120 jaar oud ? Hij wandelt er ook niet echt langs, hij beperkt zich tot het beklimmen van het Lazarusbergje.

Ha, dat ken ik ! Daar verkwikt hij zich met '...het zigt over de golvende rogge- en boekweitakkers, waarboven de torens van Soest en in de verte Amersfoort zich verheffen, terwijl boven de bosschen daar ginds de Dom van Utrecht zich even vertoont en overal heuvels en boomen en huizen het rijke landschap stofferen.'

Dat klinkt geweldig, het is zeker 25 jaar geleden dat ik op dat bergje geklommen ben en ik kan me niet meer herinneren wat ik er toen gezien heb. Het ligt nog geen 5 minuten fietsen van mijn huis en op een heiige zomermiddag rij ik er heen. Bij Nieuwerhoek rechtdoor de Wilhelminalaan op, waar je bovenaan de bomen van het bergje al ziet liggen. Onderweg vraag ik me af welke huizen er al gestaan zouden hebben toen de dominee hier liep. Niet één ? Of misschien dat ene, dat er wat ouder uitziet? De meesten zijn nieuwer dan 100 jaar, dat kan niet missen. En de weg was toen natuurlijk niet veel meer dan een zandpad.

Bij het bergje, waarlangs de Hellingweg loopt, zakt de moed me wat in de schoenen. Er zijn links een heleboel huizen gebouwd. Rechts staat het 'van Arkel gesticht', ter verpleging van psychisch minder welgestelden. Maar bovenop en rondom het bergje, waar een aantal zandpaden overheen loopt, is het één en al bomen en struiken. Zou er vanaf de top überhaupt nog iets te zien zijn ?

Nee, dus. Tussen de begroeiing door is hier en daar een glimp van de omringende bebouwing te zien, een schoorsteen een dak van de nieuwbouw die er achter staat, meer niet.

Maar, er is een troost: Een groot deel van de '...golvende rogge- en boekweitakkers...' is verdwenen onder smakeloze nieuwbouw, wat er nog over is is beplant met maïs of ligt gewoon braak. Toch er is nog wel iets over van die enorme open ruimte, die vroeger doorgelopen heeft tot over de Eng naar Soest-zuid. En er loopt direkt achter de Lazarusberg een fietspad doorheen, dat best mooi is, naar de Waldeck Pyrmontlaan.

Als je die oversteekt en de parkeerplaats achter het nieuwbouwwijkje oprijdt, kun je nog een heel eind verder kijken. Over weilanden met een enkele boom erop, waaronder zwartwitte koeien een beetje schaduw zoeken. Daarachter laat de gemeente zien dat ze weinig waarde hecht aan dit stuk landschapsschoon midden in het dorp: Daar ligt het nieuwe gemeentehuis en het politiebureau, met daaromheen lelijke woonblokken op een 'toplokatie'. Daar bouwt men vrolijk verder aan nog meer lelijke woningen en statusobjekten.

Ik ga nog eens terug naar het Lazarusbergje als de bladeren van de bomen gevallen zijn. Eens zien of je dan de torens van Soest en Amersfoort en misschien zelfs die van Utrecht kan zien.

Noot: 

Kort daarop heeft de gemeentelijke afdeling voor Groen en Milieu de struiken op de top van het Lazarusbergje flink gesnoeid zodat er inderdaad, met name 's winters, meer van het uitzicht te genieten valt.

(De oorspronkelijke illustratie in de Artishockberichten was een foto overgenomen uit 'Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Soest' een deel uit de serie 'De straat waarin wij wonen' uitgegeven door Kruseman, te Den Haag in 1985. Hij gaf de Lazarusberg weer zoals die er rond 1900 bij lag. Voor deze nieuwe publicatie heeft Gerard een eigen impressie gemaakt van de Lazarusberg in die tijd.

Van Hotel Ubbink weten we inmiddels dat het een oudere naam is voor Hotel Trier, dat schuin tegenover Paleis Soestdijk stond. Zie ook het vorige hoofdstuk.)