vrijdag 24 mei 2013

Het groene hart 9 - Montfoort, kerk, kasteel en commanderij



De naam Montfoort wordt op verschillende manieren uitgelegd. De ene lezing is dat het afgeleid is van 'Mons Fortis', sterke berg en dat zou slaan op de versterking die hier halverwege de 12e eeuw gebouwd werd op last van bisschop Godfried van Rhenen. Op de website van de gemeente wordt als tweede verklaring de oude benaming Castrum Muntford gegeven, wat afgeleid zou zijn van Mundevoorde, een doorwaadbare plaats. Het 'foort' kan dus slaan op 'fort', maar ook op 'voorde' zoals bij Amersfoort.


De bisschop van Utrecht was in ieder geval voortdurend in conflict gewikkeld met de machthebbers van de hem omringende graafschappen, Holland en Gelre. 'Dit sterke kasteel moest een voormuur tegen Holland zijn.' Schrijft dominee Craandijk. 'De burggraven die er op gesteld werden, trachtten evenzeer zich onafhankelijk te maken als zoovele anderen, en hun titel in dien van Heeren van Montfoort te verwisselen…' Zo creëerde de bisschop dus een nieuw probleem. De slotvoogden die door hem werd aangesteld probeerden vlijtig om via Montfoort een onafhankelijke positie te verwerven.

In 1329 leek dat zo'n beetje gelukt te zijn. Montfoort kreeg stadsrechten en werd een vrijstad tussen Holland en het Utrechtse Sticht. Voordien en nadien leenden de Montfoorters hun diensten wisselend aan de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht. In 1301 hielpen ze, onder aanvoering van burggraaf Zweder, de Hollanders in een veldslag waarin de bisschop Willem van Mechelen sneuvelde. Wat later verzoende Jan van Montfoort zich weer met bisschop Filips van Bourgondië. Een andere Jan hielp bisschop David van Bourgondië in zijn gevecht tegen Maximiliaan van Oostenrijk.


Pas onder Karel V nam al dit gewoel een beetje af, of zoals Craandijk het zegt: '…de nieuwe tijd werd geboren en uit de menigte van min of meer onafhankelijke staatjes begon zich, door de ijzeren vuist en het koele hoofd van Karel V, een machtig rijk te vormen.'

Het werd daarmee nog niet direct pais en vree in Montfoort. 'De Spanjaarden hielden er in 1574 deerlijk huis, en de Franschen spaarden het in 1672 niet.' Toen werd dus onder meer het kasteel grotendeels verwoest. En in de 18e eeuw nog '…legde een zware brand er de kerk en 70 huizen in de asch.' In de hervormde kerk, waar je als vanzelf naar toe wandelt als je onder de poort van het kasteel doorloopt, ligt volgens Craandijk '…een uitgesleten zerk. Daaronder is de kelder, waar de onrustige burggraven met de hunnen ter ruste werden gelegd.'

Volgens 'Monumenten in Nederland' is het de grafsteen van Charlotte van Brederode, vrouwe van Montfoort, overleden in 1529. De kerk zelf, die volgens de dominee '…niets bezienswaardigs heeft…', is een tamelijk grote, laatgotische, kruiskerk. Hij is uitgevoerd in rode baksteen, heeft een vijfzijdig koor en een halfingebouwde westtoren met een ranke spits. Hij staat er knus op een sfeervol pleintje met lage boompjes en bankjes.


Achter de kerk, op de hoek van een smal straatje, is een kapelletje met daaraan vast gebouwd een oud pand met een grote inrijpoort. In Craandijks dagen was er een grutterij in gevestigd (een 19e eeuwse kruidenier), maar in zijn fantasie ziet de dominee geharnaste ridders te paard door de poort naar buiten draven: '…gelijk het edelen paste van hoogen naam en kloeken moed (…) de gebaarde lippen hadden op menig oorlogsveld den donderende wapenkreet laten weergalmen, die in de ooren der ongeloovigen zo'n vreeselijken klank had (…). De rooden kap, die het hoofd bedekt, verbergt de geschoren kruin, maar het witte kruis op den zwarten mantel toont het (…). Het zijn de geduchte ridders van st. Jan van Jeruzalem, de Malthezer ridders (…) gezegend door menigen kranken pelgrim, door menigen gewonden krijgsman, dien zij hadden verpleegd in hun hospitaal te Jeruzalem.'

De ridders van de Johannieter orde hadden in Montfoort hun commanderij gesticht onder aanvoering van de Utrechtse balijer Bernhard van Duven. De ridderorde werd rond 1050 in het beloofde land opgericht en het hoofdkwartier was lange tijd gevestigd op Malta. De hospitaalridders waren de inspiratie voor het rode kruis, maar volgens deskundigen zijn de kruisridders er ook de schuld van dat er nu nog steeds hevige spanningen zijn tussen Christendom en Islam. *) Op verschillende plaatsen in Nederland hadden zij hun commanderijen.

Een bijzonder mooi voorbeeld is de, overigens grotendeels gereconstrueerde, commanderij van st. Jan in Nijmegen. Van het oorspronkelijke complex in Montfoort resteren nu alleen nog een overdekte kloostergang, de inrijpoort en een kapel. Het geheel wordt beheerd door dezelfde organisatie die in het kasteel het restaurant exploiteert. De kapel is te huur voor recepties en trouwerijen.


*) Zie: In het spoor van de kruisridders - Terry Jones en Alan Ereira, Teleac 1996. 
De protestantse tak, de Johanniterorde, is nog steeds actief in het verzorgen van zieken. Alleen Protestante leden van de adel kunnen lid worden. ZKH Prins Berhard was lange tijd landscommandeur. Informatie is te vinden op: www.johanniter.nl In Duitsland bestiert de orde een groot aantal ziekenhuizen en kuuroorden, zie: www.johanniterorden.de , ook in Zweden zijn de Johanniters actief: www.johanniterorden.se.

NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van de vereniging Artishock in Soest en op het Volkskrantblog.



Tekening: Gerard Kuit
 
Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland - Utrecht, 1997
 
Links:

Website van de gemeente Monfoort: www.montfoort.nl

Website van kasteel Montfoort.


Lokatie Montfoort op Google Maps

Oude foto's en historische informatie is te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard



vrijdag 17 mei 2013

Het groene hart 8 - Langs de Hollandse IJssel naar het kasteel van Montfoort


We rijden van Oudewater naar Montfoort langs de Hollandse IJssel, een rivier die zich in de buurt van IJsselstein afsplitst van de Lek en zich bij Krimpen aan de IJssel net zo vrolijk weer bij diezelfde grote rivier aansluit. Samen omsluiten de beide waterlopen de Krimpenerwaard en de Lopikerwaard.

Tot in de middeleeuwen waren hier uitgestrekte moerassen die vanaf de 11e eeuw ontgonnen werden door middel van het 'cope-systeem'. De landsheer, hier de bisschop van Utrecht, verpachtte het recht op ontginning tegen een vastgestelde koopsom, een 'cope', of een periodieke betaling. Plaatsnamen als Willeskop en Benschop, beide gelegen in de Lopikerwaard herinneren hier aan.



De ontginners groeven evenwijdige sloten in het drassige veengebied om het overtollige water af te voeren. Die sloten stonden haaks op natuurlijke waterlopen, in ons geval de IJssel, of gegraven kanalen of weteringen. Zo ontstonden kavelstroken van 30 roeden breed en zes voorling diep, ongeveer 115 bij 1250 meter. De boerderijen werden doorgaans op de kop van de kavel langs de hoofdwetering of rivier gebouwd. Vandaar dat je hier veel boerderijenlinten tegenkomt. Afgezien van lege weilanden en boerderijen is er, tussen Oudewater en Montfoort, niet veel te zien, zeker niet in de winter.


Montfoort is een stad die zijn ontstaan dankt aan de rivaliteit tussen Utrecht en Holland. Omstreeks 1170 liet de Utrechtse bisschop Godfried van Rhenen hier, ten zuiden van de IJssel, een kasteel bouwen. Tussen de burcht en de rivier ontwikkelde zich in de daarop volgende eeuwen een nederzetting, die in 1329 stadsrechten kreeg.

Gerard en ik rijden de stad binnen over de provinciale weg die, rond 1930, met weinig gevoel voor historie, dwars over het voormalige kasteelterrein is aangelegd. In 1991 heeft men, wellicht berouwvol, een poging gedaan deze harteloze daad een beetje goed te maken en een deel van de funderingen van het slot weer zichtbaar gemaakt. Achter een bushalte zien we inderdaad wat oude muurresten.

Maar niet alles is verloren gegaan. We zetten de auto neer naast het moderne stadskantoor, gebouwd in 1990 en constateren, als we daar omheen wandelen, dat er nog een belangrijk deel van de oude gebouwen gespaard is gebleven. Ze behoren niet tot het hoofdgebouw want, zoals dominee Craandijk ons meldt: 'Het oude slot van Montfoort is gesloopt; de Franschen, die in deze streken zooveel onaangename herinneringen achterlieten, hebben 't in 1672 in de lucht laten springen. Wat er van over is, is een deel van de sterke voorpoort, die eens naar de opperhof leidde.'


Het kasteel van Montfoort was lange tijd in gebruik als gevangenis. 'Gij zoudt zoo niet zeggen.' Schrijft Craandijk. 'Het witte gebouw met zijn groote ramen rijst vriendelijk tusschen bloemen en heesters uit de gracht. (…) Trouwens, het is hier ook eigenlijk een opvoedingsgesticht, want het is de gevangenis voor jeugdige vrouwelijke veroordeelden. Hier wordt de straftijd doorgebragt der minderjarige meisjes, die om misdrijf zijn gevonnisd, maar hier worden ook de verwaarloosde kinderen opgevoed, die als bedelaressen of landloopsters opgroeiden, of misdrijven pleegden, zonder geacht te kunnen worden met oordeel des onderscheids gehandeld te hebben.'

De dominee roemt het vooruitstrevende en, voor die tijd zeker, milde regime: 'Het inwendige van het gebouw herinnert aan een kostschool (…) nergens tralies, of grendels, of zware knarsende sleutels. (…) De meisjes, op 't oogenblik 67 in getal, zien er frisch en gezond uit. (…) Het moet voor menigeen een zegen zijn geweest, onttrokken te worden aan de omgeving van zonde en ellende, waarin zij opgroeiden.'
Wel maakt hij zich zorgen over wat er met de meisjes gebeuren zal als ze eenmaal weer in vrijheid worden gesteld. 'Een gevaarlijke tijd is 't voor haar, als de deuren der gevangenis opengaan en zij op eens weer, in volle vrijheid, in 't midden der de maatschappij staan. Vrij maar met de onuitwisbare vlek van een vonnis. Mocht onze Tweede Kamer eens tijd vinden tot het bewerken van een goede wet, die den overgang tusschen gevangenis en vrijheid regelt.'

Inmiddels kennen we proefverloven en half open inrichtingen en zijn we daar, volgens sommigen, zover in doorgeschoten dat het wel weer wat strenger mag. In 1968 werd het Rijksopvoedingsgesticht in Montfoort gesloten. Op het terrein staat nu het nieuwe gemeentehuis en een complex seniorenwoningen. In het oude gedeelte is een restaurant gevestigd.



NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van Vereniging Artishock in Soest  en op het Volkskrantblog


Tekening: Gerard Kuit
 
Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland, Utrecht - Zwolle, 1997
 
Links:


Website van kasteel Montfoort

Monfoort op Wikipedia 

Lokatie Montfoort op Google Maps 

Oude foto's en historische informatie is te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard



dinsdag 7 mei 2013

Het groene hart 7 - Oudewaters woelige verleden


In welk jaar Oudewater precies ontstaan is weten we niet. Omstreeks 1100 werd er vermoedelijk een eerste kerk gebouwd. In 1239 wordt er voor het eerst melding gemaakt van een nederzetting en in 1265 krijgt Oudewater van de Utrechtse bisschop stadsrechten. Daarmee hoopt de bisschop een sterke grensvesting tegen de Hollanders te creëren, maar al in 1280 moet hij de stad in onderpand aan de graaf van Holland afstaan. Pas na de provinciale herindeling van 1970 zal Oudewater weer binnen de grenzen van Utrecht terugkeren.

Maar in de tussentijd is er wel het een en ander gebeurd. In 1321 werden de eerste stadsmuren gebouwd, om een vrijwel rechthoekig terrein ten oosten van de kerk. De verdedigingswerken werden verbeterd en uitgebreid na 1572, toen de stad de zijde van de prins van Oranje koos. Desondanks namen de Spanjaarden de stad in 1575 in en moordden ze vrijwel de gehele bevolking uit. Volgens de overlevering wisten slechts drie personen zich te verstoppen terwijl rondom hen Oudewater platgebrand werd.

De periode na de ramp, die bekend staat als 'de Oudewaterse moord', geldt als een bloeitijd waarin vooral de touwfabricage sterk opkwam. Aan die tijd herinneren nog verschillende bedrijfsgebouwen, waaronder een zogenaamde touwbaan, een enorm lange schuur, van 350 meter lengte. En de vele prachtige woonhuizen in het centrum. Voor wie zich in de touwmakerij wil verdiepen is er het touwmuseum aan de Reijersteeg, dat overigens, net als de heksenwaag, in de wintermaanden gesloten is.


In de 19e eeuw worden de stadsmuren afgebroken en halverwege de 20e eeuw komen er vooral ten noorden van de binnenstad wat nieuwbouwwijken. De oude stad is nu een beschermd stadsgezicht. Je wandelt er door straten vol monumentale panden, genietend van al die mooie trapgevels met siermetselwerk, natuurstenen ontlastingsbogen boven stijlvolle vensters, gevelstenen en zuiltjes met beeldhouwwerk. Om beurten wijzen we elkaar op het volgende leuke pandje, maar na een tijdje houden we op met het lezen van alle informatiebordjes. In Oudewater is gewoon teveel te zien voor één koude zondagochtend.

Wel bewonderen we de forse hervormde kerk, die een karakteristieke torenspits heeft met een zadeldak en een uitwendige klokkenstoel. Daarin hangt nu een kopie van het oorspronkelijke klokkenspel, dat door Gerrit Both in 1600 gegoten werd. Het origineel staat binnenin de kerk. De eerste aanzet voor het gebouw werd in de 13e eeuw gegeven, maar het grootste deel van de huidige kerk is in de 14e en 15e eeuw gebouwd. Volgens een plaquette is het onderstuk van de toren extra robuust uitgevoerd omdat de kerk ooit vlakbij de stadsmuur stond. In de kerkstraat was vroeger, in een opvallend dwars op de straat gebouwd huis, de pastorie gevestigd. Het huis wordt heel toepasselijk 'het dwarshuis' genoemd.

Achter de kerk, aan de overkant van de IJssel, zien we de vervallen fabrieksgebouwen van Six mengvoeders. In 1913 werd de fabriek hier gevestigd in oude soldatenbarakken uit 1798. Nu staat de boel heel schilderachtig en treurig te vervallen. *)


We wandelen langs het aardige stadhuis, dat na de brand van 1575 opnieuw opgebouwd werd. In de 17e en 19e eeuw is het verbouwd en in 1968 nog eens door brand verwoest. Alles is nadien weer keurig hersteld en de rijk versierde trapgevel, met beeld van vrouwe Justitia, het bordes en het klokkentorentje staan er nu weer netjes bij.

We staan nog even stil bij een 17e eeuws winkelpandje dat te koop staat. Prachtig uitzicht aan de achterzijde, parketvloer en moderne keuken. Tussen de affiche en het raam plakt een dode vlieg, boven het raam een mooie gevelsteen. Verderop hangt een heks van draadijzer aan een ander leuk geveltje.

Door de nog altijd gure wind weer behoorlijk afgekoeld keren we terug bij de Waag. Gerard maakt een paar foto's en alsof een hogere macht ons een schouderklopje wil geven, schijnt de laagstaande zon net op dat moment even door het wolkendek.

Na dit bijzondere moment laten we ons nu wel verleiden door de erwtensoep van het aan de markt gelegen restaurantje. Dat is natuurlijk ook in een historisch pand gevestigd: het Arminiushuis uit 1601. Het ontwerp van de gevel wordt toegeschreven aan Hendrik de Keyzer. Op deze plaats stond het geboortehuis van Jacob Hermanszoon Arminius (1560 - 1609), theologisch hoogleraar in Leiden, die de grondlegger was van wat later de Remonstrantse Broederschap zou worden. Nu serveert men er een goede, stevige snert met een roggebroodje met spek.


NB: Dit verhaal is geschreven in 2003 en eerder gepubliceerd in de Artishockberichten, programmablad van de vereniging Artishock in Soest en op het Volkskrantblog.

*) De kazerne waarin de fabriek van Six gevestigd was is in 2005 afgebroken. Er zijn inmiddels op dezelfde plaats woningen gebouwd, ongeveer in de vorm van het oude complex, de zogenaamde garnizoenswoningen. Zie deze website 


Tekening: Gerard Kuit

Bronnen: Wandelingen door Nederland, Utrecht - J. Craandijk, 1874; Wij trekken door Utrecht - Rinke Tolman, 1935; ENSIE lexicon 1952; Kastelengids van Nederland - Kransberg en Mils, 1979; Monumenten in Nederland, Utrecht - Zwolle, 1997
 
Links:

Website van de gemeente Oudewater: www.oudewater.nl

Oudewater op Wikipedia 

Jacobus Arminius op Wikipedia 

Oudewater op Google maps 

Oude foto's en historische informatie zijn te vinden bij Streekarchief Rijnstreek en Lopikerwaard