De Zuiderzee deel 12 – Erfgooiers en de Gooise matras

Voor de kerk van Huizen staat een groot ANWB-bord waarop de geschiedenis van de Erfgooiers uitgelegd wordt. Vanaf hier zouden we de Erfgooiersroute kunnen volgens, langs de mooiste gedeelten van het Gooi. We doen het niet, maar kunnen wel even stilstaan bij de bijzondere geschiedenis van de Erfgooiers.

In de middeleeuwen waren vrije boeren vaak georganiseerd in zogenaamde Marken. Binnen de marke werd het gebruik van de ongecultiveerde grond gereguleerd en het gebruiksrecht op gemeenschappelijke akker- en weidegronden. Het ging dan bijvoorbeeld over het steken van turf, of het laten grazen van vee op de zogenaamde 'meenten'.

In het Gooi werden deze samenwerkende boeren de Erfgooiers genoemd, omdat ze in de 13 eeuw, van Floris V, het overerfbare recht gekregen hadden zich op de bebouwbare gronden te vestigen. Tot in de 20ste eeuw maakten hun erfgenamen aanspraak op deze erfenis.

In de tussenliggende eeuwen werd er nogal aan de rechten van de Erfgooiers geknabbeld. Door rijke kooplieden, die in het Gooi hun landhuizen wilden bouwen en door gemeentebesturen, die hun dorp graag wilden uitbreiden.

De Erfgooiers trokken bij deze geschillen vaak aan het kortste eind. Wat niet hielp was dat de boeren, vaak ongeletterd en niet al te rijk, in conflict kwamen met erfgenamen, die geen agrarisch bedrijf meer voerden en die graag hun rechten wilden verkopen. De laatsten sloten een pact met de overheid en de opkomende natuurbeschermingsorganisaties.

De laatste grote uitkoop-actie was in 1933, toen onder meer het Goois Natuurreservaat tot stand kwam. Op dat moment kwamen ook gebieden als de Hilversumse Meent en de Oostermeent, bij Huizen, vrij voor woningbouw.

De arme Erfgooiers zagen hun vergoeding verdampen in de toenmalige crisistijd. De laatste oorspronkelijke Gooise boeren raakten zo niet alleen hun land kwijt, maar ook hun kapitaal. Achter dit fraaie gebied gaat dus ook een roerig verleden schuil.

Gerard en ik rijden terug naar huis langs Blaricum en Laren, vroeger arme boerendorpen, nu beter bekend als de Gooise Matras. Een aaneenschakeling van villawijken lijkt het, hier en daar een oudere boerderij, of een herstellingsoord. Het landschap is bosrijk, afgewisseld met heidevelden. Ja, nu is het hier comfortabel rusten.

---

Dit verhaal is geschreven in 2011 en is eerder verschenen in de Artishock Berichten, het maandblad van Vereniging Artishock in Soest. Het kan zijn dat inmiddels de situatie ter plaatse gewijzigd is.


We onderbreken hier de Zuiderzee-reis. Nieuwe afleveringen moeten nog getekend en geschreven worden. Wordt dus later vervolgd...

Tekening: Gerard Kuit


Foto: Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006


Zie ook: www.tgooi.info 


Op Google Maps: Huizen 


Website gemeente Huizen 


Wikipedia: Erfgooiers en Marke

De Zuiderzee deel 11 – Het oude dorpscentrum van Huizen

Huizen profileert zich als de haven van het Gooi, lees ik op de website van de gemeente. Maar zoals we gezien hebben zijn een aantal van de historische panden eigenlijk reconstructies van wat er ooit geweest is.

De haven was, zeker in de 19e eeuw, wel belangrijk voor het dorp en omgeving. Ruim 100 vissersscheepjes bevoeren toen vanuit Huizen de Zuiderzee. Met de aanleg van de afsluitdijk was dat grotendeels afgelopen.

Gerard en ik vinden bij een oude visrokerij, ooit in het bezit van de familie Regtdoorzee, een terras waar koffie geschonken wordt. Dat pand is nog wel origineel, alleen de veranda, waar het gezellig druk is, is er later aangebouwd.

Na de koffie rijden we naar het oude dorpscentrum, dat een stukje verder landinwaarts ligt. Op het tussenliggende terrein is moderne industrie gevestigd.

Restaurant de Haven van Huizen

Huizen is waarschijnlijk in de 10e eeuw ontstaan, als agrarische nederzetting. Het dankt zijn naam waarschijnlijk aan de eerste stenen huizen van het Gooi, die naar men zegt hier gebouwd werden. Het boerenbedrijf bleef lange tijd de belangrijkste bron van inkomsten. Aan de plattegrond van het dorp is dat nog goed te zien.

Rondom de, op een verhoging gebouwde, kerk zijn de boerderijtjes ogenschijnlijk willekeurig neergezet, op onregelmatig gevormde kavels. De oude kerk, nu hervormd, maar ooit gewijd aan st. Thomas, dateert in aanleg uit de 15e eeuw. Maar in later eeuwen is er flink aan verbouwd. Hij staat er schilderachtig bij op een druppelvormig kerkhof. In de punt, voor de toren staan hoge bomen.

Eerste steen van het Restaurant

Tegenover de kerk staat de voormalige pastorie, een indrukwekkend, 19e eeuws gebouw, met wit gepleisterde dak- en hoeklijsten. Een stukje verder naar rechts wordt de aandacht getrokken door een nog groter pand. Ook gebouwd in de 19e eeuw, met een gevel van rode baksteen, versierd met speklagen en een opvallende beeldengroep boven de ingang.

Dit is het Oranje Weeshuis en de beelden stellen twee wezen voor, aan weerszijden van een tafel waarop een bijbel ligt. Ze zijn van gietijzer, maar wit geschilderd. Het weeshuis werd in 1869 gesticht en bekostigd uit gelden die overgeschoten waren uit een inzameling, naar aanleiding van de watersnoodramp in de Bommelerwaard in 1861.

In januari van dat jaar begeeft de dijk bij Brakel het. De hele Bommelerwaard overstroomt. De stad Zaltbommel blijft wel droog en vormt een toevluchtsoord voor de van huis en haard verdreven bevolking. Koning Willem III bezoekt het getroffen gebied en zet zich in voor de slachtoffers.

Hij schrijft onder meer een prijsvraag uit om vluchtheuvels te ontwerpen, als wijkplaats bij eventuele toekomstige rampen. In 1864 zijn drie heuvels klaar, in de dorpen Kerkwijk, Bruchem en Delwijnen. Ze zijn nadien nooit echt nodig geweest omdat de ramp van 1861, tot nu toe, de laatste overstroming is geweest.

De Utrechtse lekentheoloog en archiefklerk, Jean Louis Bernardi, was betrokken bij de huis-aan-huis collecte voor de overstromingsslachtoffers. Hij nam later het initiatief tot de bouw van het weeshuis in Huizen. De bijbel van de beeldengroep boven de ingang, stelt de 'Watersnoodbijbel' voor, die in 1862 aan de koning werd aangeboden.

Het pand, dat inmiddels omarmd wordt door latere nieuwbouw, is tot een paar jaar geleden, als jeugdinstelling, gebruikt. Tegenwoordig is er een advies- en trainingsbureau in gevestigd.

---

Dit verhaal is geschreven in 2011 en is eerder verschenen in de Artishock Berichten, het maandblad van Vereniging Artishock in Soest. Het kan zijn dat inmiddels de situatie ter plaatse gewijzigd is.

Tekening: Gerard Kuit


Foto's: Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.


Zie ook: www.tgooi.info en www.streekarchiefbommelerwaard.nl


Op Google Maps: Huizen

Website gemeente Huizen 

De Zuiderzee deel 10 – Naar de haven van Huizen

'De zee, de zee ! Welk Hollandsch hart klopt niet van geestdrift en verrukking, als het oog de zee aanschouwt !' Zo jubelt prof. J.A. De Rijk, in zijn 'Wandelingen door Gooi- en Eemland', als hij beschrijft hoe hij, aan het begin van de 20ste eeuw, aan de oever van de Zuiderzee staat.

Wij hebben het water, van wat nu het Gooimeer heet, niet meer gezien sinds Muiderberg. En ook op weg van Oud-Valkeveen naar Huizen zullen we er niets van te zien krijgen. Wat moet het aan die kust rustig zijn !

Maar we beklagen ons niet, hoor. Wij rijden heel prettig, over een lommerrijke weg, door een iets golvend landschap. Dit is de rand van de Utrechtse heuvelrug. Wat verder naar het oosten begint de Gelderse vallei. De hoogteverschillen zijn veroorzaakt door enorme gletsjers die hier, in de ijstijden, geulen en heuvels gevormd hebben.

Voor onze prehistorische voorvaderen waren de hogere gronden al van belang voor de landbouw. Langs de kust van het Flevomeer en later de Zuiderzee werd ongetwijfeld ook gevist. Huizen combineert beide en wordt wel de vissersplaats op de hei genoemd.

Ik kende het eigenlijk alleen van de nieuwbouwwijk, die er aan het Gooimeer is gebouwd. Architecturaal niet erg opwindende flats, maar wel met een prachtig uitzicht. Ik ben er wel eens op visite geweest.

Menukaart van een restaurant aan de haven...

Aanvankelijk was Huizen een agrarisch dorp, omringd door 'engen', zoals de essen in het Gooi worden genoemd. Toen halverwege de 17e eeuw de haven van Naarden, door aanleg van de vesting, afgesloten werd, nam het belang van Huizen als vissersplaats toe.

Toch werd er pas in 1854 een echte haven aangelegd. Voor die tijd zullen de vissers hun bootjes op het strand hebben geland. Sinds de 19e eeuw deed men rond Huizen ook aan zandwinning. De molenberg werd zelfs geheel afgegraven. De korenmolen die er op stond, is in 1917 verhuisd naar het Openluchtmuseum in Arnhem.

Gerard en ik navigeren, door het moderne industrieterrein, naar de oude haven. Ook hier is het nodige aan nieuwbouw gepleegd. Maar toch kunnen we parkeren, aan de havenstraat, tussen overblijfselen van oude nijverheid, een voormalige botterwerf en een kalkoven die omgebouwd is tot restaurant.

Op de werf worden oude zeilschepen gerepareerd en onderhouden. Het pand oogt authentiek, maar is eigenlijk splinternieuw. De laatste oorspronkelijke werf van Huizen sloot zijn deuren in 1967. In de jaren '90 ontstonden er plannen om het oude ambacht nieuw leven in te blazen. Uiteindelijk kon in 2008 begonnen worden met de bouw van een nieuwe werf, naar oud voorbeeld. In hetzelfde pand is een ambachtelijke smederij gevestigd.

Voor de kalkoven geldt een soortgelijk verhaal. De pijpen van de voormalige ovens steken fier de lucht in en het complex ligt er mooi bij, aan het water. Oorspronkelijk werd het in 1918 – '20 gebouwd door de gebroeders Vos om er kalk uit schelpen te branden.

Maar die kalkoven sloot in 1975 en werd in 1989 gesloopt. In 1995 besloot men om een deel toch weer, met oud materiaal, op te bouwen en in te richten als horeca-gelegenheid. Helaas voor ons is het restaurant niet open. We zullen ergens anders op zoek moeten naar een kop koffie...

---

Dit verhaal is geschreven in 2011 en is eerder verschenen in de Artishock Berichten, het maandblad van Vereniging Artishock in Soest. Het kan zijn dat inmiddels de situatie ter plaatse gewijzigd is.

Tekening: Gerard Kuit


Foto: Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.

Zie ook: www.botterwerfhuizen.nl en www.dekalkovens.nl

Op Google Maps: Huizen

Website gemeente Huizen 

De Zuiderzee deel 9 – Van Naarden naar Oud-Valkeveen

Jac. Thijsse schrijft het al, in zijn Verkade-album uit 1915, als hij van Naarden verder wandelt, richting Huizen: 'We loopen nu echter maar voort langs den Zanddijk. Een openbare weg is dat eigenlijk niet, maar dat is des te rustiger.'

Er was toen geen weg, langs de Zuiderzeekust, van Naarden naar Huizen en die is er nu nog steeds niet. Maar rustiger is het er niet op geworden. Naarden wordt nu van het huidige Gooimeer afgesneden door de snelweg A1. De Zanddijk is daardoor, zelfs voor wandelaars, onbereikbaar vanaf de vesting.

Wat verder naar het zuiden loopt een weggetje dat de Oostdijk heet, van bastion Oranje onder de A1 door, maar ik betwijfel of dat voor auto's toegankelijk is. En dan nog zit er zo'n vijfhonderd meter polder tussen de kust en de weg.

Oud Valkeveen

Gerard en ik nemen de, nog verder landinwaarts gelegen, Huizerstraatweg. Ook die gaat onder de A1 door en het is een aangename route. Een klinkerweg met bomen er langs, waarachter vrijstaande huizen met ruime tuinen, afgewisseld door een enkel bedrijfspand en een tuincentrum.

Thijsse klautert '...onder afsluitdraden door en zoo komen we dan eindelijk aan 't strand van Oud-Valkeveen. Op die manier ontduiken we de schatting, die je anders moet betalen, als je van de bekende uitspanning over de boerderij naar zee wil.'

Wij komen daar door linksaf de Valkeveenselaan in te rijden. Door een parkachtig landschap, langs bomen en weilanden, over een bruggetje, belanden we op de parkeerplaats van Speelpark Oud-Valkeveen. Van de voormalige Zuiderzee zie je niets. Wel een pannenkoek-restaurant en de ingangspoort van het kleine pretpark.

Aanvankelijk was hier alleen een boerderij die toebehoorde aan het 17e eeuwse landgoed Oud-Naarden. Toen aan het eind van de 19e eeuw de Zuiderzeekust bereikbaar werd per trein en tram, begon men met de verkoop van versnaperingen.

Dominee Craandijk beschrijft het zo: 'Om de buitenplaatsen (...) om de schoone en ruime uitzigten, uit het hooggelegen tentje van Bella Vista vooral, om de nabijheid der zee en het zware hout der voormalige heerenhofstede Valkeveen, wordt de toer derwaarts door vele bezoekers van het Gooi gedaan.'

In de jaren '30 en '40, van de 20ste eeuw, werd een speeltuin ingericht, met kanovijver. Inmiddels is dat uitgebreid met een draaimolen, een achtbaantje en andere attracties. Ik was er nooit eerder geweest. Onze schoolreisjes gingen naar de piramide van Austerlitz, of de speeltuin in Den Dolder.

Ook deze keer kunnen we er niet naar binnen, als we dat al zouden willen. Het park is nog dicht. We maken dus wat foto's en zoeken de Huizerstraatweg weer op. Want ook tussen Oud-Valkeveen en Huizen is er geen weg langs de kust...

---

Dit verhaal is geschreven in 2011 en is eerder verschenen in de Artishock Berichten, het maandblad van Vereniging Artishock in Soest. Het kan zijn dat inmiddels de situatie ter plaatse gewijzigd is.

Tekening: Gerard Kuit


Foto: Jan de Stripman

Bronnen: Jacobus Craandijk – Wandelingen door Nederland 1879; Prof. J.A. De Rijk e.a. – Wandelingen door Gooi- en Eemland 1905; Jac.P.Thijsse – Langs de Zuiderzee 1915; Monumenten in Nederland - Noord-Holland 2006 ; Google maps en Wikipedia.

Zie  voor meer informatie: www.oudvalkeveen.nl 


En op Wikipedia:  Naarden en Oud Valkeveen


Op Google Maps: Oud Valkeveen


Website gemeente Bussum www.bussum.nl